In 2016 maakte Willem Feltkamp ter gelegenheid van 75 jaar Tom Poes een expositie over Marten Toonder en science-fiction. Een onderwerp waar veel meer over bleek te vertellen, met als resultaat een lijvig boekwerk.

Marten Toonder heeft nooit gekoketteerd met zijn voorliefde voor SF op de wijze waarop hij dat deed met het werk van Carl Jung. Uit voorwoorden die hij schreef bij de Bommelsaga, en in het bijzonder uit zijn voorwoord bij Techniek verlegt grenzen, als u begrijpt wat ik bedoel, blijkt  echterdat hij goed ingevoerd was in het genre en zijn belangrijkste auteurs.

Voorwoord van Martin Lodewijk
Dat beaamt ook Martin Lodewijk, maker van de strip Agent 327 en scenarist van de SF-strip Storm. In zijn voorwoord voor Marten Toonder en science-fiction zegt hij: ‘Marten Toonder bleek een echte SF-fan te zijn. Ik zag al die covers van SF-pulpbladen die hij in de jaren ’50 kocht en las. (…) Martens pleegzoon Paul Hellmann verzekerde mij dat ze van cover tot kaft gelezen werden. Aan tafel werden zoon Eiso en hij er voortdurend over verteld en beziggehouden.’

Maar toch: Marten Toonder en science-fiction? Hield de gelauwerde literator zich bezig met marsmannetjes, straalpistolen en robots? Een enkele keer. In de Tom Poes-verhalen komt veel science fiction (kort: SF) voor, maar die is in veel gevallen eerder filosofisch, visionair of maatschappijkritisch dan sensationeel.

Meerdere verhaalthema’s
Een voorbeeld van een visionair verhaal is ‘De Maanblaffers’, waarin vreemdelingen nepnieuws verspreiden en zo Rommeldam destabiliseren. Of ‘De ombrenger’, waarin de overheid tegen beter weten in een ‘schone’ alternatieve energiebron aan de Rommeldammers opdringt.

In andere verhalen zijn echo’s te bespeuren van de SF-klassiekers 1948 en Brave New World.
Klassieke SF-thema’s komen aan bod, zoals het reizen door de tijd, waarbij oorzaak en gevolg door elkaar lopen. Of andere dimensies, die via tijdelijk geopende doorgangen bezocht kunnen worden.
Ook schreef Toonder meerdere verhalen over robots, met een hoofdrol voor hun beperkte brein.
Een mad scientist ofwel een gekke geleerde maakt al in 1941 zijn opwachting in de persoon van professor Sickbock.
En natuurlijk is er het verhaal over buitenaardse bezoekers ‘Het Kukel’, waar de uitdrukking ‘minkukel’ vandaan komt.

Wil je meer weten over dit boek, lees dan verder:

Vroege SF

Marten Toonder (1912-2005)  begint zijn loopbaan als professioneel illustrator en striptekenaar in 1933 bij drukkerij en tijdschriftenuitgever Nederlandsche Rotogravure Maatschappij.
Hiervoor tekent hij in 1937 de strip ‘De doodende straal’, een klassiek SF-verhaal met ruimteschepen, een gekke geleerde, robots en die dodende straal.
Zijn visuele inspiratie haalt hij uit tijdschriften, waaruit hij plaatjes knipt die hij in zijn ‘dievenboeken’ plakt. Ook voor de strip Uk en Puk, een voorloper van Tom Poes die hij rond dezelfde tijd tekent, haalt hij inspiratie uit zijn dievenboeken. Uk en Puk reizen naar de maan, ontmoeten robots en een gekke geleerde.

Meer diepgang
In de Tom Poes-strip, begonnen in 1941, neemt Toonder deze verhaalonderwerpen mee. Gaandeweg zal zijn SF echter meer diepgang krijgen. Robots en computers tonen vooral de tekortkomingen aan van hun kunstmatige breinen; ‘kunstmatige intelligentie’ was volgens Toonder een contradictie in zichzelf, want: “iets kunstmatigs kan nooit gevoel hebben omdat die eigenschap niet vervaardigd kan worden.”
Toonder loopt decennia op de werkelijkheid vooruit bij het beschrijven de verschillende aspecten van automatisering: verdringing van arbeid, het ‘foutje van de computer’, de ontmenselijking van contact, het in verkeerde handen raken van de gegevens van burgers.
Andere vroeg voorziene ontwikkelingen zijn neurofeedback, grondstoffen delven op de noordpool nadat de aarde opwarmt, beoordeling van personen door een computer, drones, zelfrijdende auto’s en meer.

Tijdreizen en andere dimensies
Toonder had een speciale voorliefde voor verhalen over reizen door de tijd. Dit onderwerp leent zich erg goed voor verhalen omdat paradoxen zich al snel voordoen: in het verhaal ‘De minionen’ reist heer Bommel naar het verleden om een rampzalig verlopen dag te herstellen, waarbij zijn acties juist de oorzaak zijn van alle rampspoed die hem die dag overkwam.
In een ander verhaal is de relativiteit van de tijd het onderwerp, en is heer Bommel veel sneller dan zijn omgeving.

Andere dimensies
Verwant aan tijdreizen is het onderwerp ‘andere dimensies’. Ook die komen in meerdere Bommelverhalen voor. Heer Bommels tuinschuurtje verandert in een poort naar een andere wereld in het verhaal ‘De kwade inblazingen’, en in ‘De transmieter’ stuurt een boze heer Bommel per ongeluk de ambtenaar Dorknoper naar een andere dimensie, waarna hij hem, op de vlucht voor politie, achterna gaat.

Invasie door buitenaardsen
Toonder schreef zelfs een verhaal over een invasie door buitenaardsen. Een dergelijk onderwerp lag voor hem niet voor de hand, omdat hij satire op aardse perikelen schreef. Maar Toonder gaf aan dit klassieke SF-onderwerp een geheel eigen draai door het begrip ‘kukel’ te introduceren, bekend geworden van het begrip ‘minkukel’.

Utopie en dystopie
Het is duidelijk dat Toonder zowel 1984  van George Orwell als Brave New World van Aldous Huxley had gelezen. In meerdere verhalen komen dystopische maatschappijen voor, en een enkel keer een aan Huxley ontleend citaat. Heer Bommel wordt verschillende keren verplicht heropgevoed.

Over de auteur
Willem Feltkamp is directeur van Toonder Compagnie, het bedrijf dat het erfgoed van Marten Toonder beheert en levend houdt. Van zijn hand verschenen eerder ‘Een helder en handzaam overzicht’ (Bezige Bij, 2018) met korte samenvattingen van alle Bommelverhalen, en ‘Het geheim van Marten Toonder’, een luxe koffietafelboek over Marten Toonders tekencarriëre en de Bommelstrip, dat in 2019 bij uitgeverij de Bezige Bij verscheen.

Het omslag van het boek is een knipoog naar klassieke pulpboekjes, en toont Marten Toonder en zijn vrouw Phiny Dick, die belaagd worden door machines die weggelopen lijken uit H.G. Wells’ boek War of the Worlds. De illustratie werd gemaakt door Mark Thomas, een Britse illustrator u wellicht kent van de poster voor de tv-serie The Singing Detective.

Tekst: Willem Feltkamp (Toonder Compagnie)
Voorwoord: Martin Lodewijk (Agent 327, Storm)
Omslagillustratie: Mark Thomas (The Singing Detective)

Prijs paperback: € 34,95
Uitgave: uitgeverij Cliché